STRESZCZENIE

AKT I
Las w Fontainebleau

Kiedy na zamku w Fontainebleau dobiegają końca negocjacje pokojowe między Francją a Hiszpanią, Elżbieta de Valois, córka króla francuskiego Henryka II, uczestniczy w polowaniu, a towarzyszy jej paź Tebaldo. Don Carlos, syn Filipa II i następca tronu Hiszpanii, ukrywa się w lesie. Opuścił on w tajemnicy dwór madrycki wraz ze świtą hiszpańskiego posła, hrabiego Lerma, aby po raz pierwszy ujrzeć Elżbietę, która została mu przyrzeczona. Gdy uczestnicy polowania odjeżdżają, Carlos opuszcza nieśmiało kryjówkę. Nie ujawniając kim jest, infant oferuje swą pomoc Elżbiecie i jej paziowi, którzy zgubili się o zmierzchu. Elżbieta odsyła pazia i korzystając z okazji, chce dowiedzieć się czegoś o swoim narzeczonym. Nieznajomy opowiada, że Don Carlos żyje tylko dla niej i przekazuje jej medalion ze swoją podobizną. Zaskoczona Elżbieta uświadamia sobie, że ma przed sobą Carlosa. Szczęście obojga nie zna granic. Przysięgają sobie dozgonną miłość. Armatnia salwa oznajmia podpisanie traktatu. Lud świętuje zawarcie pokoju. Po powrocie, paź pozdrawia Elżbietę jako królową Hiszpanii i żonę Filipa. Zaskoczona Elżbieta zdaje sŁobie sprawę, że jej małżeństwo ze starym monarchą stało się warunkiem zawarcia pokoju z Hiszpanią, a jej zaręczyny z infantem zostały zerwane w imię racji stanu. Don Carlos jest zrozpaczony.



AKT II
Obraz 1. Klasztor św. Hieronima w Yuste

Przy grobowcu cesarza Karola V (ojca Filipa II) mnisi modlą się za duszę zmarłego. Po krużgankach klasztoru błąka się zrozpaczony Don Carlos. Od rozstania z ukochaną, która stała się teraz jego macochą nie potrafi zaznać spokoju. Mnich pociesza go, że prawdziwy spokój odnajdzie w Bogu. Carlosowi wydaje się, że słyszy głos zmarłego cesarza. Pojawia się Rodrigo, przyjaciel infanta z dzieciństwa; przybywa z Flandrii, ciemiężonej przez hiszpańską inkwizycję. Wzywa Carlosa do obrony ludu flamandzkiego. Książę zwierza się przyjacielowi ze swej beznadziejnej miłości do Elżbiety. Rodrigo doradza mu wyjazd do Flandrii, gdzie troszcząc się o ciemiężony lud zapomniałby o nieszczęśliwej miłości. Carlosa porywa żarliwy idealizm Rodriga; przyjaciele przysięgają sobie wierność aż do śmierci.

Obraz 2. Ogrody klasztoru św. Hieronima

Kiedy para królewska modli się w klasztorze, damy dworu oczekują w ogrodach. Nadchodzi również księżna Eboli i śpiewa mauretańską Pieśń o welonie. Z kaplicy wychodzi Elżbieta. Paź anonsuje przybycie markiza Posy, który wręcza królowej list od matki i prośbę Don Carlosa o spotkanie. Po odejściu świty pojawia się infant, by prosić Elżbietę o wstawiennictwo u króla, w sprawie wyjazdu do Flandrii. Widok ukochanej wywołuje w nim miłosne uniesienie, ale Elżbieta nie zapomina, że jest królową, panując na swymi emocjami i nie pozostawia mu żadnej nadziei. Carlos odchodzi zrozpaczony. Paź anonsuje wejście króla. Filip jest niezadowolony zastając małżonkę samą. Chcąc ją ukarać, na oczach powracającego dworu, skazuje na wygnanie jej damę do towarzystwa, hrabinę Aremberg. Upokorzona królowa odchodzi ze swymi damami. Markiz skarży się królowi na terror we Flandrii i błaga o litość dla tamtejszego ludu. Filip przekonuje go jednak, że jedynie siłą oręża można zapewnić pokój w hiszpańskich prowincjach i przestrzega przed potęgą inkwizycji. Szczerość Rodriga podoba się królowi, wzbudza jego zaufanie. Filip dzieli się z markizem własnymi niepokojami, wątpliwościami na temat żony i syna. - Przejrzyj ich serca szaloną miłością targane apeluje król do Rodriga.



AKT III
Obraz 1. Ogrody królowej w Madrycie

Don Carlos otrzymuje tajemny bilecik z prośbą o spotkanie w ogrodach po zmroku. List nie jest podpisany. Infant sądzi, że jest to wezwanie od Elżbiety; nie wie, że napisała go księżna Eboli, kochająca skrycie Don Carlosa. Kiedy pojawia się zawoalowana dama, infant sądzi, że to Elżbieta i wyznaje jej miłość. Tymczasem okazuje się, że swoje uczucie do królowej wyjawił księżnej Eboli. Ta, urażona w swej dumie, grozi zemstą. Nadchodzący Rodrigo słyszy tę rozmowę i uświadamia sobie niebezpieczeństwo. Chwyta za sztylet, ale Don Carlos powstrzymuje jego gwałtowną reakcję. Księżna Eboli odchodzi wzburzona, a markiz radzi przyjacielowi, by oddał mu wszelkie kompromitujące dokumenty. Don Carlos zgadza się mimo świadomości, że Rodrigo jest zaufanym króla.

Obraz 2. Plac katedralny w Valladolid

Trwają przygotowania do publicznego spalenia skazańców na stosie w obecności króla. Filip odnawia swą przysięgę przeciw herezji. Don Carlos wprowadza grupę posłów flamandzkich, którzy błagają króla o miłosierdzie dla swego ludu. Infant wspiera ich i prosi króla o powierzenie mu rządów nad Flandrią. Kiedy nieufny wobec syna Filip gwałtownie odmawia, infant wydobywa szpadę i przysięga ratować Flandrię. Król rozkazuje aresztować syna. Ponieważ nikt nie ośmiela się wykonać królewskiego rozkazu, czyni to Rodrigo i odbiera mu szpadę. Sądząc, że nawet przyjaciel jest przeciwko niemu, Don Carlos nie stawia oporu. W nagrodę Filip mianuje Rodriga księciem i nakazuje powrót do egzekucji. Głos płynący z nieba obiecuje skazańcom miłosierdzie boskie.



AKT IV
Obraz 1. Gabinet króla w Madrycie

Filip spędza bezsenną noc w swym pałacu. Myśli o żonie, która nigdy go nie kochała, czuje, że otaczają go zdrajcy, nęka go myśl o skazaniu syna. Wzywa Wielkiego Inkwizytora, aby zasięgnąć jego rady. Slepy starzec nie tylko popiera wyrok na infanta, ale też rzuca cień na dwuznaczną postawę Rodriga, który stanąć winien przed Świętą Inkwizycją. Po gwałtownej wymianie zdań król ustępuje władzy kościoła. Do gabinetu króla wbiega wzburzona Elżbieta, szuka sprawiedliwości bo czuje się osaczona przez wrogów — właśnie skradziono jej szkatułkę z klejnotami i pamiątkami. Okazuje się, że szkatułka jest w rękach króla, który żąda teraz by Elżbieta ją otworzyła. Gdy przerażona królowa odmawia, Filip rozbija szkatułkę znajdując w niej medalion z wizerunkiem syna. Elżbieta przypomina, że Don Carlos był kiedyś jej narzeczonym, ale jest żoną króla i pozostaje mu wierna. A jednak Filip posądza ją o zdradę. Elżbieta mdleje, a król wzywa pomocy. Na wezwanie zjawia się księżna Eboli i markiz Posa. Rodrigo wita króla z wyrzutem, Eboli czuje się winna. Filip zaczyna wątpić w swe podejrzenia i opuszcza gabinet. Rodrigo podąża za nim. Księżnę Eboli dręczą wyrzuty sumienia. Wyznaje królowej, że to ona, powodowana zazdrością, wykradła jej szkatułkę, rozbudzając podejrzenia króla. Elżbieta w gniewie wypędza intrygantkę, dając jej wybór między wygnaniem a klasztorem.

Obraz 2. Więzienie w Escorialu

Markiz Posa odwiedza Don Carlosa w celi. Pragnie pożegnać przyjaciela. Spodziewa się najgorszego, bo znaleziono u niego tajne dokumenty infanta dotyczące powstania we Flandrii, a on w trosce o bezpieczeństwo Don Carlosa oświadczył, że należą do niego. Infant zapewnia, że wyjaśni królowi jaka jest prawda. Rodrigo protestuje i błaga przyjaciela, by oszczędził swe życie dla Flandrii. W tym momencie pada zdradziecki strzał i Rodrigo umiera w ramionach Don Carlosa. W ostatnich słowach prosi infanta o spotkanie z Elżbietą, powierza jego wsparciu lud flamandzki i żegna przyjaciela. Nadchodzi król z dworem. Pragnie wybaczyć synowi, oddaje mu szpadę. Don Carlos odrzuca gest ojca i oskarża go o zamordowanie Rodriga. Słychać odgłosy zamieszek ulicznych ludu, który domaga się uwolnienia infanta. Ludzie wdzierają się do więzienia. Księżna Eboli namawia Don Carlosa do ucieczki. Filip opiera się tłumowi. Dopiero pojawienie się Wielkiego Inkwizytora uspokaja protestujących i wspiera króla.



AKT V
Klasztor św. Hieronima w Yuste

Królowa oczekuje infanta przy grobowcu cesarza Karola V. Wspomina szczęśliwe dni młodości spędzone we Francji. Elżbieta chce pożegnać Don Carlosa. Pragnie by zapomniał o ich miłości, poświęcając się walce o wolność Flandrii. Don Carlos także chce wypełnić ostatnią wolę przyjaciela oddając tym hołd jego pamięci. Elżbieta i Don Carlos wyrzekają się ziemskiego szczęścia w nadziei na spotkanie w lepszym świecie. Wejście króla z Wielkim Inkwizytorem przerywa ich czułe pożegnanie. Nad Don Carlosem zawisa bezwzględny miecz inkwizycji, ale duch zmarłego cesarza ochrania skazanego przed ziemskim sądem.